Kocmołuchu, powiedz człowiekowi prawdę

           Kocmołuchy mieszkały pod progiem stajni i najczęściej tępione były za podkradanie mleka. To mały, pokraczny stworek, który nocą wychodził, by popić  mleczka prosto od krowy. (Obecnie Słow. Jęz. Pol. podaje: „człowiek bardzo brudny lub zaniedbany”, a w miejskim slangu znaczy: brudas, fleja, flejtuch, kopciuch, morus i niechluj). Stwór kocmołuch zaprzątał uwagę nie tylko Słowian. Niejaki Jean Baptist Poquelin (Molier) napisał „Zazdrość kocmołucha”. Z polskich poetów wymieńmy B. Leśmiana.

B. Leśmian: „Kocmołuch”„

Gdy śródlistne trzepoty gilów i jemiołuch

Zmącą ciszy cmentarnej ustrój niezawiły, —

Cień z trudem z zaniedbanej wychodzi mogiły,

Cały w rdzach i liszajach — podziemny kocmołuch.

Słońce, grzejąc zmarłego, roztrwania po trawie
Złote krzty — złote supły i złotsze podłużki,
A on zmysłem nicości wyczuwa jaskrawie,
Jak śmierć w słońcu — w kształt nikłej maleje śmiertuszki…

Niezbyt pewny swej jawy i ufny snom niezbyt, —
Spogląda oczodołów próżnicą wierutną
W obłoków napuszyście wybujały Bezbyt,
Poza którym nic nie ma, prócz tego, że smutno…

Lecz on smutek w pośmiertnej przekroczył podróży,
Pierś wzbogacił weselem nowego żywota,
A gdy mu nieśmiertelność zbyt modro się dłuży, —
Tka snowi wieczystemu wezgłowie ze złota!…

Zazdroszczę mu, bo duszę do trosk ma niezdolną,
Nie wie, co to jest — nędza i żal i pustkowie.
Poznał przepych tajemnic! Niech wszystko opowie,
Bo już — czas! Bo już dłużej przemilczać nie wolno!

Lecz w chwili, gdy chcę zwiewne zadać mu pytania
O słonecznych utrudach, o gwiezdnych mozołach,
Widzę nagle, jak blednąc męczeńsko się słania
Ten zagrobnych ran pleśnią pokryty biedołach!…

W gęstwinie — cieniścieje bezludzie i lśni tam
Zejście nieba na ziemię do drzew na uboczu, —
A ja patrzę w mrok jego spustoszałych oczu
I nie pytam już o nic… Już o nic nie pytam…”

         Stwory pojawiające się w wierszach i w baśniach Leśmiana są niezwykłe: Znikomek, Topielec, Bajdała, Istnieniowiec, Dusiołek, czy Śnigrobek. Tytułowa postać utworu B. Leśmiana „Kocmołuch” to potwór z mogiły mogący przekraczać granicę między niebiosami a ziemią, gdyż „nigdy nie wiadomo, co za stwór tajemny / Z mroku na świat pod ludzką przychodzi powłoką”. Podmiot liryczny nazywa tę postać z zaświatów po słowiańsku kocmołuchem, ponieważ bardziej przypomina upiora niż człowieka. Jego ciało jest odrażające, ale mimo upiornego wyglądu, tenże twór fascynował dawnych Słowian i poetę. Dlaczego? Wiadomo, kocmołuch jest z tamtego świata, więc może powiedzieć, czy warto tam się spieszyć. Niechby też opowiedział, jak się tam mu wiedzie i jak tam jest. Jesteśmy przecież ciekawi.

           Podmiot liryczny spostrzega w kocmołuchu istotę, która jako duch zdołała przekroczyć granice  tamtego, niebieskiego świata. Już w  pierwszej strofie wiersza  dowiadujemy się, że jest on stworem  całym “w rdzach i liszajach”, mieszka na cmentarzu, nawet  nie wiadomo,  czy w swoim grobie. Kocmołuch mimo odrażającego wyglądu potwora, nie wydaje się być groźny. To raczej biedny, godny litości z powodu “zagrobnych ran pleśnią pokryty biedołach”. Współczujemy mu. Nie dość, że jest sam, bez rodziny i wsparcia, to jeszcze mieszka na cmentarzu wśród zmarłych. To niewesołe towarzystwo stworów nicości nie nastraja nikogo optymizmem. (Zatem musi być niewesolo na tamtym świecie). Jest się czemu przyglądać. Taki z niego prawdziwy kocmołuch, a jego ciało jest odrażające. Mimo upiornego wyglądu, tenże twór fascynuje tajemniczością. Kocmołuch bowiem ma wiedzę, której zwykły śmiertelnik nie posiada, więc  pragnie go wypytać o tajniki życia pozaziemskiego. Ale kto uważa, że „trzepoty gilów i jemiołuch” zmącą ciszę  nastroju, więc nie należy zakłócać tej cmentarnej, niech przyjrzy się stworowi Leśmiana. Ten „biedołach” sam potrzebuje pomocy! Wprawdzie jest opromieniony słońcem, ale cóż z tego, wszak samo wychodzenie z mogiły nikogo nie nobilituje.

              Ciekawski człowiek wyczekuje, że kocmołuch „wszystko opowie” i dowiemy się  w końcu, co nas czeka. Otóż, jakby to powiedzieć,  wystarczy popatrzeć. On budzi litość, choć jest stamtąd, cierpienie ma w oczach, złachmanione odzienie, więc strach nie ustępuje, gdy się zastanowisz, człecze.  A kocmołuch, jak to on, skromnie spuszcza wzrok i patrzy w mrok. Nie zdradzi tajemnicy, a szkoda.

             Świat umarłych istnieje obok świata żywych. Ludzie chodzą na ten cmentarz, by  odwiedzać groby zmarłych, porozmawiać, zastanowić się, pomyśleć o przemijaniu. Z kolei zmarli strzegą swej tajemnicy. Koło się zamyka. Kocmołuchu, zlitujże się nad człowiekiem i wreszcie powiedz, jak tam jest. Potem będziesz musiał się dziwić, że nikt nie chce zostawić tego padołu łez, by zaznać raju w niebiesiech. My tu wszyscy czekamy.