Przypadek czy przewidywalność w porządku i chaosie

Na początku był chaos. Zwykle kojarzony ze złem, co widoczne jest w Starym Testamencie, czy wczesnobabilońskim eposie, a zadaniem Boga  i bóstw było wyprowadzenie świata z chaosu, ponieważ ludzkość od wieków dążyła do uporządkowania. I. Newton uważał, że „istnieją prawa przyrody i możemy je znaleźć”. Proste? Proste, więc szukamy i szukamy, a nawet wierzymy, że kiedyś znajdziemy zasady rządzące nie tylko ziemią, ale również całym wszechświatem oraz zaprowadzimy wreszcie porządek, by znikł chaos.

Chaos to nieuporządkowana, bezpostaciowa materia, ale nie myślmy, że skoro obecny świat porządkuje technika, dlatego jest łatwiej żyć. Nawet obliczenia komputerowe nie są dokładne: „jednakowy program zrealizowany na dwóch różnych komputerach może prowadzić do dwóch różnych wyników”.  Dawniej często porównywano świat do mechanizmu zegarowego, ale dziś nie ma to najmniejszego sensu, skoro nasze zegarki posiadają rozmaite mechanizmy: kwarcowy, kwantowy,  elektroniczny, binarny, pulsarowy, atomowy. Świat już nie działa  jak doskonale pasujące trybiki wszechobecne w szwajcarskich zegarkach.  Nie oszukujmy się, technika nie przybliżyła rozumienia zasad wszechświata. Jak wytłumaczyć, że każdy płatek śniegu jest inny, ale każdy jest sześciokątny? Kości do gry niby rozdajemy sami, ale wygląda na to, że we współczesnym wszechświecie to ‚kości grają w Boga” twierdzi I. Stewart („Liczby natury”).   Pytanie, czy światem rządzi przypadek, czy przewidywalność nadal jest otwarte, a uczeni niech dalej szukają  rozwiązań, niech się głowią, niech przewidują.

Świat jawi się ludziom jako gigantyczna maszyneria wprowadzana w ruch przez niewidzialną rękę.  „Ty wierzysz w boga, który gra w kości, a ja w prawa i zupełny porządek” pisał A.Einstein do Maxa Borna.  Dowcipniś z tego Einsteina,  chciałby pozbawić hazardzistów  dreszczyku emocji, odebrać nadzieję na jakąkolwiek wygraną, bo jakież byłyby szanse wygrania z Bogiem? No, jakie? On tylko rzucałby szóstki,  a doskonały człowieczy osobnik musiałby się zdać na przypadek, zresztą rzadki, przecież szóstka nie zdarza się za często.

Pewnego razu Tales spacerował, podziwiał rozgwieżdżone niebo, ale wpadł do rowu.  Towarzysząca mu kobieta dość przytomnie zauważyła, że jeśli nie  dostrzega tego, co jest pod nogami, to jakim cudem może poznać to, co jest na niebie. Przyglądamy się temu niebu od wieków i niewiele z tego wynika. Pomyślmy: z jednej strony jest w przyrodzie porządek, przecież następują po sobie cyklicznie pory roku, ale ile w nich dramatycznych przypadków, wstrząsających tragedii typu cyklony, tsunami, trzęsienia. A  u nas Wielkanoc w śniegu i lodzie, więc dyngusa nie było. W  przewidywaniach pogody są nie tylko powtarzające się stany, ale zakłócenia, ponieważ nagle wiatr może zmienić kierunek i co mu zrobić?

Japoński  poeta Basho zafascynowany był szemrzącymi kroplami spadającej wody. Woda, jeden z czterech  żywiołów, symbol życia. Potrafi drążyć głębokie kaniony osadzać muł, rozlewać się szeroko, być widowiskowym wodospadem lub oszalałym potworem morskim. Novalis nazwał wodę „wrażliwym chaosem”. Odkręćmy kran, niech kapie drobnymi kropelkami, kapanie ma swój rytm, własną drażliwość, ale niech nikt nie łudzi się, że krople spadają w równych odstępach czasu i można przewidzieć, ile wody spadnie za godzinę kapaniny. Wielu ludzi zastanawia się, czy jest recepta na chaos, a inni cieszą się, że w nim jest tyle zagadek do rozwiązania, bo prawdę powiedziawszy odgadywanie i rozwiązywanie dylematów i zagadek tego świata jest najciekawsze.

Na wyspie Korfu wierzą, że zobaczenie modliszki przynosi albo pecha, albo szczęście. Podoba mi się ta teoria, ponieważ zawsze sprawdza się i nawet żadne turbulencje nie są w stanie zmienić porządku. Może to dla nas jakaś wskazówka? Nie wyciągajmy pochopnych wniosków, chaos to także projektant i warto z nim poflirtować, ponieważ matematycy twierdzą, że istnienie chaosu nie jest nieszczęściem, stanowi okazję do nowych wyzwań, badań. Ja tam wiem swoje, nie łudźmy się, że utrzemy chaosowi nosa. Nie ma szans, nawet komputery nie są nieomylne. Taki sam eksperyment w Australii będzie miał inne wyniki niż na Kamczatce, choćby z racji różnicy temperatur. Ian Stewart  (‚”Liczby natury”, „Czy Bóg gra w kości”) pisze:  „nawet wielki początkowy sukces teorii kwantowej nie spowodował, że uwierzyłem w tę fundamentalną grę w kości /…/ bóg gra albo w kości, albo w bardziej chytrą grę, którą dopiero musimy zgłębić.”

Ale jak to sprawdzić? I jak dotrzeć do prawdy, skoro nie wiadomo, jak Stwórcę przechytrzyć? Czy to kiedyś będzie możliwe?  Zresztą człowiek też potrafi chytrze postępować: stworzył idealną kostkę, która zawsze pokazuje szóstkę oraz ruletkę, która wyrzuca tylko wygraną, ale – niestety – żadne kasyno nie chce ich zamontować. Tylko meteorologowie wiedzą, że nie są w stanie przewidzieć chaosu i wszystkich długoterminowych zmian pogody, dlatego wypada wierzyć w obliczenia i otwarte matematyczne oczy Iana Stewarta, które widzą, że jeśli zmiksujemy kilka owoców, to nie tylko powstanie w dzbanku chaos, ale również nowy smak. Zatem i chaos potrzebny.

Kiedyś uważano, że przyroda jest kapryśna, nieokiełzana, ludzie bali się burz, rwących potoków, śnieżyc, wody i wcale nie chodziło o podziwianie widoków i słuchanie szumu wodospadu. (Co ty wiesz o żywiole, jeśli siedzisz w cieple i daleko od trzęsień, wulkanów, tsunami). Wierzysz w opanowanie żywiołów, co okazuje się niedorzeczne, ten porządek również rodzi rodzaj chaosu, czego doświadczają meteorologowie. L. Richardson opisuje fantastyczną wizję stworzenia fabryki pogody, ale nie przewidział, że dokonywanie obliczeń jest dużo wolniejsze od zmian pogody, dlatego meteorolodzy nie są w stanie za każdym razem ostrzec nas przed sztormami, burzami, wiatrami. W  przewidywaniach pogody są nie tylko powtarzające się stany, ale nieprzewidywalny chaos.

A co z ludźmi? Ludziom musi wystarczyć rzut monetą. Uda się lub nie, orzeł, czy reszka? Trzeba mieć chłodny i analityczny umysł, by nieść pochodnię chaosu, gdyż wielu rzeczy nie sposób przewidzieć. A o niektórych sprawach może lepiej nie wiedzieć. Witaj w klubie zafascynowanych chaosem, a przyroda niech czaruje zarówno w chaosie, jak i uporządkowaniu. Co by nie mówić, matka natura zachwyca do zatracenia: